Hoxe, mediante este acto de inauguración oficial, a praza de Marcial Villamor Varela recibe o seu nome. Ao redor dela, Marcial tivo o seu fogar e o seu obradoiro de ebanista; as súas fillas foron á escola; a súa familia segue a residir ao seu carón; e por esa mesma ladeira tivo que fuxir tiroteado, unha noite de xullo de 1936, na que os esbirros da morte intentaron apreixalo.
Esta podería considerarse, por pleno dereito e á vista da estreita relación coa súa vida, a praza de Marcial Villamor, máis alá da denominación que constase no rueiro e nas placas que o ilustran. Pero o feito de que ademais reciba, oficialmente, o seu nome, é para nós unha cuestión transcendental.
Atopámonos xunto á rúa do Olvido. E esa foi a pena á que se condenou aos que, por atreverse a soñar, foron vítimas desa guerra que de seguro non desexaran. Xunto coa morte, os verdugos impuxeron a condena do esquecemento das vidas e dos feitos. A miña familia, como tantas outras, tivo que soportar unha dobre dor: a de perder un ser amado, e a de non poder choralo en público por medo ao castigo polos seus asasinos.
A miña avoa Pepita que tanto amou a Marcial en vida e tan ben gardou a súa lembranza; a miña nai, as miñas tías e tíos: todas e todos eles víronse forzados a gardar silencio sobre quen fora o meu avó. Tiveron que aceptar as mentiras sobre a súa morte; tiveron que cargar coa lacra social de ser “a familia do roxo”; e tiveron que someterse á tiranía franquista, sufrindo a súa dor en silencio, sen podela compartir, nin sequera, cos máis próximos.
Os meus curmáns e máis eu medramos sen avó; e o que é peor, sen ter o dereito a saber por que nos fora roubado. Ante as nosas preguntas sobre o que lle sucedera, creábase un silencio estraño e tenso, que sempre se resolvía coa mesma frase: “o avó morreu”. Os vencedores na guerra limitaran os logros da súa vida, e as causas da súa morte, a esas tres palabras.
Por sorte, Marcial Villamor foi un home extraordinario que deixou pegada no recordo de quen o coñeceu. Grazas a iso, e á determinación da súa familia, a memoria foi mantida. A través de testemuñas directas, hoxe coñecemos o seu pequeno papel na Historia escrita con maiúsculas.
Marcial foi un home que tivo a valentía de tomar conciencia de si mesmo partindo dunhas circunstancias moi difíciles. Avergoñado pola súa ignorancia, e desde case o analfabetismo, converteuse nun fervente autodidacta que logrou compoñer unha das mellores bibliotecas de Santiago, espoliada e dispersada despois, durante a guerra.
Foi, ademais, un apaixonado dos avances científicos e do progreso humano. Á súa militancia como dirixente da CNT e do Partido Sindicalista, uniu o seu traballo no Ateneo Libertario, na crenza de que a cultura era o único camiño para a realización das persoas, como el mesmo viña a demostrar.
A súa faceta máis coñecida foi a de defensor dos dereitos dos traballadores, sendo un dos máis importantes representantes da loita obreira compostelá naquela época. Por ese motivo, pola súa actividade incesante a prol da mellora das condicións laborais, foi decidida a súa morte por parte dos reaccionarios.
En xullo de 1936 formou parte do Comité de Defensa que enfrontou o golpe militar na nosa cidade, o cal é signo da súa relevancia política naquel momento. Lembro un dos sucesos que protagonizou naqueles días, e que nos foi relatado por testemuñas presenciais. Sabedor das intencións dalgúns compañeiros de militancia de asaltar a Catedral durante a noite, formou unha patrulla coa que se enfrontou a golpes aos exaltados, evitando que o templo resultara danado.
Cando os militares tomaron o control da cidade, foi un dos republicanos significados contra os que os fascistas dirixiron primeiro a súa vinganza. Tivo que fuxir, no medio da noite, entre disparos e deixando atrás á familia, para agacharse durante máis dun ano no seu lugar natal de Vilouriz. Unha mañá de setembro de 1937, o seu corpo apareceu na cuneta da estrada que une Lugo e Santiago, nas aforas de Guntín. Disparáranlle na cabeza. Sabían que a súa forza residía no seu pensamento.
Creo que, de quen coñece a súa vida, a única persoa que dubidaría sobre os méritos de Marcial Villamor Varela para merecer esta homenaxe sería el mesmo. De poder vernos reunidos hoxe aquí, diríanos que tan só cumprira co seu deber e cos ditados da súa conciencia. E que o seu único lamento sería non ter podido ver medrar aos seus fillos; non poder estar xunto á súa muller; e non ter tido tempo de crear un mundo mellor.
Por desgraza, son cada vez menos as persoas que trataron con Marcial e que aínda continúan vivas. A miña avoa Pepita, o seu fillo Marcial, o meu tío Julio, e a miña tía Alicia, finada hai apenas unhas semanas, non tiveron a oportunidade de ver recoñecidos os méritos do seu marido e pai.
Como dicía ao inicio, os nomes das cousas nunca son casuais. O nome de Marcial foi mantido como un segredo na familia, transmitido de xeración en xeración como o envoltorio da súa lembranza. Hoxe, reunidos aquí, máis de 70 anos despois do seu asasinato, podemos, por fin, dicilo en público e en liberdade. Podemos falar da súa vida, e de todo canto fixo. E as xentes que pasen, lerán nesta placa o seu nome, e quererán saber quen foi Marcial Villamor Varela.
Antes de rematar, quixera facer tres agradecementos en nome de toda a familia Villamor. En primeiro lugar, ao Concello de Santiago, e ao seu alcalde, Xosé Bugallo, por atender á petición da familia; aos grupos Municipais do Partido Socialista e Bloque Nacionalista Galego polo seu voto a favor; o noso respeto ós que votaron en contra; Tamén, agradecerlles a acertada elección deste espazo, tan simbólico; e por permitirnos facer a homenaxe nesta data, quizais demasiado presurosa, pero na que toda a familia tiña a oportunidade de reunirse.
En segundo lugar, a todos os escritores e historiadores – Manolo Rivas, Miguel de Lira, Lara Bacelo, aos compoñentes do proxecto Universitario “Os nomes,as voces”, Eliseo Fernandez, Luís Lamela – que conseguiron rescatar do esquecemento, e recoller para a posteridade a vida do meu avó; e nomeadamente, a Dionisio Pereira, a quen estarei eternamente agradecido.
E en terceiro lugar, a todos aqueles que coa súa sinatura apoiaron a nosa solicitude, facendo que este día resultase posible
Quixera que as miñas últimas palabras sexan as dunha fermosa reflexión escrita polo meu curmán Javier. Un día que estaba especialmente inspirado, quixo lembrar aos nosos avós Marcial e Pepita, sen quen hoxe non estaríamos aquí, con estas verbas:
A mi abuela se le daban bien las flores
y a mi abuelo las palabras.
Mi abuela ponía aroma en los días
y mi abuelo ponía nombre a las cosas.
Mi abuela se murió cuando le faltaron las fuerzas
y mi abuelo, cuando se le acabó la sangre.
Mi abuela vive bajo un negro manto de tristeza
y mi abuelo bajo un montón de tierra sucia.
A Marcial, por ser digno en un país de necios, y para la abuela, por la heroicidad de cada día.
Penso que hoxe Marcial descansa un pouco máis en paz . Moitas grazas.